سوگنامه ی دکتر فیرحی

بار دیگر طوفانِ مرگ وزید و شاخۀ پر برگ و باری از درخت دانشوری را بی‏محابا شکست. گویی «سالِ بد، سال باد، سال اشك، سال شك، سال پَست، سال درد، سال عزا»، تمامی ندارد. دانش‏پژوه بلند‏همت، مصلحِ خشونت‏پرهیز، بزرگِ فروتن، فقیه نو‏اندیش و استاد تمامِ علوم سیاسی دانشگاه تهران، دکتر داود فیرحی درگذشت تا سیاهی و سختی این سال، برای اهالی علم فقه و حقوق و سیاست کشور مضاعف شود.

«راست است که صاحبان دل‏های حساس نمی‏میرند؛ بی‏هنگام ناپدید می‏شوند»! مردی که هزار آفتاب خندان در نگاهش بود و در جمع اهل فضیلت، حضوری همیشه مأنوس داشت، به «رفتگانِ بی‏بازگشت» پیوست تا مرگ، پردۀ تاریک خود را بر روزنِ نگاه زمانه‏شناس‏اش بیاویزد و فقدانش، در عصر بحران دموکراسی و فقه سیاسی در ایران، تجسم حسرتی مُدام در حلقۀ یاران و همراهان شود.

دکتر فیرحی با دستگیری از دانش سیاسی روزآمدش، و احاطۀ جامع فقهی‏اش، مطالعات فقه سیاسی معاصر را چندین گامِ بلند به پیش راند. در شرافت و سربلندیِ تبار و کارنامۀ فقهی او همین اشاره بس که سیاستی را منطبق با شریعت اسلامی می‏دانست که «ملزم به پاسداری از حقوق انسان‏ها» باشد. او در جست‏وجوی تصویرِ همزیستی سازوار دین و تجدد، امکانات دانش فقه را با ملاحظات دانشِ سیاست، کاوید و کشف کیفیت و ظرافت این همزیستی تعیین‏کننده را در دستیازی به «اندیشۀ میانه‏ای» می‏دید که «از لغزش به منتهی‏الیه احیاگری دورۀ میانه یا دین‏ستیزی دورۀ مدرن صیانت کند». دغدغۀ اصلی پروژۀ فکری او، تمیز ماهیت دین و سیاست در جامعۀ ما و ضرورت بازخوانی رابطۀ این دو بود، هم از آن رو که او همۀ چالش‏های یکصدسالۀ تاریخ ایران جدید را ناشی از «تشتت در مفهوم حکومت خوب در مذهب و جامعۀ اسلامی امروز» می‏دانست.

فیرحی بر این باور بود که اگرچه فقه سیاسی حسب ذائقۀ تاریخی به تدریج از عناصر دموکراتیک خالی شده و نظریه‏های اقتداری در آن رواج یافته است، اما «دستگاه داناییِ غالباً فقه‏مَشرب ما» با بنیادهای اخلاقی زندگی با آموزه های دموکراتیک، بیگانه نیست و بایستی با تحلیل و برجسته‏سازی این نسبت، برای حل مسائل سیاست مدرن، «استعدادهای بالقوه و ذخایر سنت فقه در حوزۀ امر سیاسی و سیاست جدید» را شناسایی و بسیج کرد. تأکید او در این نگاه، بر آن دسته از ارزش‏های اخلاقی‏ای بود که قواعد فقه اسلامی توجیهی دینی برایشان تدارک دیده است. او عالمانه و محققانه و با شرح صدری رشک‏برانگیز، در پیِ گشودنِ معمای بزرگ و تعیین‏کنندۀ نسبت فقه اسلام با دموکراسی بود و؛ فقاهتی که ذیل سنت تاریخیِ اقتدار سلطانی پرورده شده و شبکۀ مفاهیم آن با محیط، مختصات و قواعد درونی دولت مدرن، ناهمسان است. دائر مدار پروژۀ علمی او تلاش برای خروج از این دوگانگی، و تنظیم مجدد رابطه‏ها و کاوش در وجوه و اُفت و خیزهای تاریخ یکصدسالۀ این معما بود و الحق، آثار شریف و الهامبخش و گرانقدرش در این حوزه می‏درخشد.

افسوس که بر این درخت استوارِ مُثمر، بادِ تطاول خزانِ وزید و برگِ وجودش از باغ عُمر جدا شد. انجمن علمی حقوق اساسی ایران که از همراهی‏ها و همکاری‏های بی‏دریغ استاد، بارها برخوردار شده بود، همچون همۀ دوستداران این فرزانۀ بزرگ، در ماتمِ مرگ استاد، سوگوار است و این غروب غریبانه و غم‏انگیز را به خاندان و خویشان و دانشجویان و همۀ دوستداران آن زنده‏یاد تسلیت می‏گوید. بزرگا غَبنا، که این خُسران، جبران ندارد. بزرگا مردا که او بود، و دریغ که رفت. آتش یادش افروختنی و گنجِ دانش‏اش اندوختنی‏ست.

رئیس انجمن علمی حقوق اساسی ایران

                                                                          دکتر علی‏ اکبر گرجی ازندریانی